Σύμφωνα με την άποψη που πρώτος στην Ευρώπη διατύπωσε ο αείμνηστος Δημήτρης Τσάτσος, ο ευρωπαϊκός χώρος χαρακτηρίζεται από έναν ιστορικοπολιτικό δυαδισμό, βάσει του οποίου η Ευρωπαϊκή Ένωση νοείται ως «ένωση κρατών και λαών». Αποτελεί συνεπώς ένα σύνθετο πολιτικό σύστημα, στο οποίο η δημοκρατική νομιμοποίηση αντλείται από τις ιστορικά διαμορφωμένες οντότητες, τα Κράτη-Μέλη, των οποίων την ύπαρξη προϋποθέτουν οι ιδρυτικές Συνθήκες, καθώς και από τους λαούς των κρατών αυτών. Από το σχήμα αυτό λείπει, ωστόσο, μια ακόμη συνιστώσα: οι ίδιοι οι πολίτες της Ευρώπης. Το σημερινό πολιτικό σύστημα παραγνωρίζει τον ευρωπαϊκό ‘λαό’ ως στοιχείο ισορροπίας και νομιμοποίησης των ασκούμενων ευρωπαϊκών πολιτικών.
Ίσως να αντέτασσε κάποιος ότι ευρωπαϊκός ‘λαός’ δεν υπάρχει υπό την οργανική έννοιά του, δηλαδή ως πολιτιστικά ομοιογενές σώμα πολιτών. Και ότι θα ήταν αντιφιλελεύθερο και βαθιά αντιδημοκρατικό να δημιουργηθεί ένας τέτοιος λαός με τον ίδιο τεχνητό τρόπο που δημιουργήθηκαν οι εθνικοί λαοί, μέσω δηλαδή αποκλεισμών και καταπίεσης των εθνοτικά ή εθνικά διαφορετικών. Ας μην ξεχνούμε εξάλλου ότι ακόμη και το πολυπληθέστερο έθνος στην Ευρώπη αποτελεί μειονότητα. Ωστόσο, υπάρχει και μπορεί να συγκροτηθεί λαός υπό την πολιτική του έννοια. Υπάρχουν ευρωπαίοι πολίτες που απολαμβάνουν δικαιώματα και συμπάσχουν από παρόμοιες περιοριστικές πολιτικές καθώς και κοινά συμφέροντα που διαπερνούν τα εθνικά σύνορα. Στους πολίτες αυτούς η Ευρώπη πρέπει να δώσει λόγο και φωνή, αν είναι να επιβιώσει ως πολιτική οντότητα.
Στην τριπλή αυτή νομιμοποίηση της Ένωσης πρέπει να ανταποκρίνονται και οι αντιπροσωπευτικοί θεσμοί, καθώς και οι αρμοδιότητες των εθνικών και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, η δομή και η λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, εθνικών και πανευρωπαϊκών, και των υπόλοιπων οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών.
Εξάλλου, περαιτέρω συστατικό στοιχείο της δημοκρατικής αρχής σε ενωσιακό επίπεδο αποτελεί η αρχή της επικουρικότητας, σύμφωνα με την οποία οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται όσο το δυνατόν εγγύτερα στους πολίτες. Η αντίληψη αυτή συνάδει και με την πλουραλιστική προσέγγιση της Ένωσης, ως συστήματος πολυεπίπεδης διακυβέρνησης με πολλαπλά και αλληλοελεγχόμενα κέντρα εξουσίας.
Μια τέτοια πλουραλιστική πρόσληψη της ευρωπαϊκής δημοκρατίας δεν προϋποθέτει ούτε επιτρέπει την ύπαρξη ενός ομογενοποιημένου λαού αλλά την αποδοχή θεσμών που διασφαλίζουν ότι παραμένουν ανοικτές οι οδοί της πολλαπλής νομιμοποίησης και ότι τα διαφορετικά κέντρα εξουσίας τελούν σε θεσμική ισορροπία. Η σημασία της θεσμικής διαρρύθμισης σημαίνει επίσης ότι η -όποια- ευρωπαϊκή συνείδηση αναμένει κανείς να διαμορφωθεί δεν μπορεί να θεωρηθεί προϋπόθεση της ευρωπαϊκής δημοκρατίας· αντίστροφα μάλλον, θα αποτελέσει η ίδια προϊόν της λειτουργίας και θα είναι αντίστοιχη των θεσμών που θα διαρρυθμίζουν το πλουραλιστικό και πολυεπίπεδο ευρωενωσιακό πολιτικό σύστημα.
Τέλος, υπό την αξιακή εκδοχή της, η δημοκρατία δεν μπορεί να γίνει νοητή χωρίς την υποκειμενικοδικαιική διάσταση της πολιτικής ελευθερίας, άρα χωρίς σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η παρατήρηση αυτή συναντά την καρδιά του συνταγματισμού, που αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες πολιτισμικές κατακτήσεις της νεωτερικότητας: η δημοκρατία είναι λειψή αν δεν συνοδεύεται και από την ελευθερία, την κοινωνική και πολιτική ισότητα και την κοινωνική αλληλεγγύη.
Εφημερίδα ΕΘΝΟΣ, 06/01/12